Giải mã những “bộ tứ” huyền thoại đất Quảng Ngãi

 “Bao giờ núi Ấn hết tranh

Căn cứ vào phép Phong Thủy xưa, Quảng Ngãi được xem là mảnh đất có thế “Tọa sơn hướng thủy”, lưng tựa dãy Trường Sơn, mặt hướng ra Biển Đông. Vì vậy, nơi đây cũng là mảnh đất “Địa linh, nhân kiệt” với nhiều cảnh quan sơn thủy hữu tình, sản vật độc đáo. Qua một chuyến đi thực tế, tác giả đã phát hiện một nét đặc thù thú vị của mảnh đất này. Ngoài địa danh nổi tiếng núi Ấn sông Trà thì nơi đây có khá nhiều “bộ tứ” độc đáo, thú vị.

Đất Quảng Ngãi xưa vốn được vua Chăm Pa dâng cho nhà Hồ, sau đó tranh thủ lúc Đại Việt bị nhà Minh xâm lược thì vua Chăm chiếm lại. Năm 1470, vua Chăm Pa âm mưu đánh chiếm đất Châu Hóa (Thừa Thiên – Huế ngày nay), vua Lê Thánh Tông đã xuống chiếu, đích thân mình cầm quân đi thu phục và thu hồi lại cả đất Quảng Ngãi ngày nay. Khi đó đất có tên là phủ Tư Nghĩa, vốn hình thành từ châu Tư, châu Nghĩa do vua nhà Hồ ta đặt lên.

Năm 1604, đời vua Lê Anh Tông, niên hiệu Hoàng Định thứ 5, phủ Tư Nghĩa được đổi thành phủ Quảng Nghĩa, quan trông coi phủ được gọi là Tuần Vũ (tương đương quan Tuần Phủ).

Đến thời kỳ nhà Nguyễn – Tây Sơn điều hành đất nước (1788 – 1802), phủ lại được đổi tên thành phủ Hòa Nghĩa.

Sau nhiều biến động của đất nước, tên Quảng Ngãi ngày nay được hình thành do đọc chệch từ Quảng Nghĩa. Theo các người già ở đây, việc đọc chệch này bắt nguồn từ việc tránh tên húy Hoằng Nghĩa hoặc Nghĩa Vương của chúa Nguyễn Phúc Thái (1649-1691). Cũng có người cho rằng, tên Quảng Ngãi là tránh tên của bà Từ Dụ (mẹ vua Tự Đức) có tên húy là Nguyễn Thị Ái Nghĩa.

Bốn con sông lớn nhất Quảng Ngãi là Trà Bồng, Trà Khúc, Sông Vệ, và Trà Câu được xem như bốn con rồng lớn nằm lần lượt từ Bắc vào Nam và chia Quảng Ngãi thành các vùng gần bằng nhau. Vào mùa mưa, bốn con sông nở rộng thân mình như muốn ôm hết nước lũ vào lòng, ầm ầm mang về biển Đông. Vào mùa nắng, bốn con “rồng” lại hiền hòa uốn lượn, dâng cho con người Quảng Ngãi lam lũ nhiều thức ngon vật lạ như cá bống sông Trà hay con Don thơm nức, béo bùi.

Trong bốn con sông, sông Trà Khúc (hay sông Trà) là con sông đã đi vào nhiều áng văn, thơ và để lại nhiều tình cảm trong lòng người xa quê. Sông này cũng được hình thành từ một “bộ tứ” gồm bốn con sông nhỏ khác là sông Rhe, Xà Lò, sông Rinh, và sông Tang. Phải chăng lòng người và ý thiên nhiên không hẹn mà gặp, sông Trà cũng chảy qua “bộ tứ” địa danh là các huyện Sơn Hà, Sơn Tịnh, Tư Nghĩa, và thành phố Quảng Ngãi trước khi hòa vào biển Đông.

Trong bốn ngọn danh thắng của Quảng Ngãi là Thiên Ấn, Thiên Bút, Thạch Bích, và Vân Phong thì Thiên Ấn nổi tiếng hơn cả.

Gắn liền với sông Trà, núi Thiên Ấn (hay núi Ấn) được xem là biểu trưng của người Quảng Ngãi. Nếu đứng trên cầu Trà Khúc, mặt hướng về Nam, thì Núi nằm bên tả ngạn của sông, hình dáng giống chiếc ấn Trời cao 100m đóng xuống dòng sông, vì vậy núi còn có tên đầy đủ là “Thiên Ấn Niêm Hà” – ấn trời niêm sông. Trên núi có hai “bảo vật” gắn với những truyền thuyết linh thiêng là Giếng Phật và Đại hồng chung vẫn còn được lưu giữ nguyên vẹn đến ngày nay.

Xa xa phía Nam của núi Thiên Ấn là núi Thiên Bút cũng nổi tiếng không kém. Núi giống như cây bút vẽ lên mây trời nên núi cũng có một cái tên mỹ miều là Thiên bút Phê vân (Bút trời vẽ mây). Núi chỉ cao 30m, nằm phía nam thành phố Quảng Ngãi nhưng từ xưa đến nay, núi là nguồn cảm hứng của nhiều tác phẩm hội họa, văn chương, nhiếp ảnh, và âm nhạc.

Núi Thạch Bích hay còn có tên chữ Nôm là Đá Vách là một danh sơn có độ cao khoảng 1500m. Núi nằm ở khu vực giáp ranh giữa hai huyện Sơn Hà và Minh Long của tỉnh Quảng Ngãi. Nguyễn Cư Trinh khi còn là quan Tuần Phủ của Quảng Ngãi đã có bài thơ nổi tiếng Thạch Bích Tà Dương mô tả ngọn núi này.

Núi Vân Phong cũng là một ngọn núi đẹp kì vỹ nằm ở khu vực giáp ranh các huyện Trà Bồng và Tây Trà của tỉnh. Sách Đại Nam Nhất Thống Chí xưa miêu tả núi có hình thế chót vót như chọc tầng mây, tầng lớp quanh co, đứng xa mà trông, thấy tươi sáng mà biếc mờ, như sắc trời mới sáng. Trong các hang động dưới núi có thạch nhũ, tỏa sáng lấp lánh khi có ánh nắng chiếu vào.

Người dân vùng núi Thạch Bích tôn vinh bốn vị tướng người Hrê có nhiều biệt tài bắn nỏ, phóng lao và dũng cảm trong những ngày đầu kháng chiến chống thực dân Pháp là "Bốn tráng sĩ Đá Vách". Bốn người đều sinh trưởng ở vùng Đá Vách (Thạch Bích) có tên là Đinh Tăm, Đinh Mẫn, Đinh Mút, và Đinh Rin.

Những ngày đầu mở rộng việc xâm lăng lên các vùng người Thượng của Việt Nam, quân Pháp đã đánh lừa dân làng Hrê ở đây bằng cách nói với người dân rằng chúng là “lính nhà Trời” hay “ông thần sắt” để bắt nhân dân phục dịch và cống nạp sản vật. Bốn vị tráng sĩ họ Đinh đã tìm cách giết giặc để xóa nghi ngờ cho dân làng rồi xây dựng lực lượng chống giặc. Cuộc kháng chiến trong suốt 12 năm đã thu hút nhiều dân làng tham gia và gây cho giặc Pháp nhiều thiệt hại nặng nề trước khi bốn ông lần lượt hy sinh hoặc ngã bệnh qua đời.

Những ngày đầu năm 2013, Lãnh đạo của tỉnh Quảng Ngãi đã công bố bốn món ngon của tỉnh đã được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công nhận là bốn đặc sản nổi tiếng gồm Cá Bống sông Trà, Don sông Trà, Quế Trà Bồng, và món Kẹo Gương Quảng Ngãi.

Cá Bống và Don nằm trong “top” 50 món ăn đặc sản nổi tiếng Việt Nam, Quế Trà Bồng là một trong mười đặc sản thiên nhiên nổi tiếng Việt Nam, và Kẹo Gương nằm trong “top” 10 món đặc sản kẹo mứt của Việt Nam. Người dân Quảng Ngãi dù đi đâu cũng đều thường mang theo những món sản vật này vừa để làm quà, vừa để nhâm nhi mỗi khi nhớ quê.

Không chỉ có danh xưng, cảnh đẹp, món ngon kết bộ tứ đi với nhau, đất này còn có một sự trùng hợp lạ lùng là trong lịch sử chống Mỹ, đó là “bộ tứ khổ” với những nỗi đau từ bốn vụ thảm sát đều do quân giặc gây ra.

Vụ thảm sát Diên Niên – Phước Bình diễn ra vào ngày 9 và 13/10/1966 do một trung đội lính Hàn Quốc, đồng minh của Mỹ thực hiện tại thôn Diên Niên và thôn Phước Bình, xã Tịnh Sơn, huyện Sơn Tịnh, Quảng Ngãi khiến gần 200 dân thường thiệt mạng. Hầu hết những nạn nhân của vụ thảm sát là người già, phụ nữ và trẻ em bị giặc giết hại một cách man rợ và thương tâm.

Không kém về mức độ thảm khốc, vụ thảm sát Bình Hòa cũng do quân đồng minh Hàn Quốc của Mỹ gây ra vào các ngày 3, 5, 6 tháng 12/1966 tại các địa điểm ở xã Bình Hòa, huyện Bình Sơn, Quảng Ngãi, đã cướp đi mạng sống của 430 thường dân mà hầu hết cũng là người già, phụ nữ và trẻ em.

Vụ thảm sát Mỹ Lai (Sơn Mỹ) do quân đội Mỹ nhắm vào các thường dân không chỉ gây ra sự căm phẫn trong nước mà còn khiến cả thế giới ghê sợ. Một buổi sáng ngày 16/03/1968, khi nhiều gia đình bắt đầu quây quần bên mâm cơm trưa, một lực lượng quân đội Mỹ đã tấn công ngôi làng Tư Cung, huyện Tịnh Khê, Quảng Ngãi và giết hại hơn 500 thường dân với hầu hết cũng lại là người già, phụ nữ và trẻ em. Khu chứng tích Sơn Mỹ ngày nay còn lưu giữ nhiều hình ảnh thảm khốc do chính các phóng viên & cựu binh Mỹ chụp được khi diễn ra vụ thảm sát khiến ai một lần ghé thăm cũng không tránh khỏi bồi hồi thương cảm. Nhiều người còn sống sót sau vụ thảm sát. 

Vụ thảm sát Khánh Giang – Trường Lệ tiếp tục diễn ra vào thời điểm hơn một năm sau ngày diễn ra vụ Mỹ Lai. Chỉ trong hai giờ đồng hồ, ngày 17/04/1969, lực lượng có tên Tiger Force của quân đội Mỹ đã tiếp tục thực hiện một kế hoạch man rợ “Đốt sạch, giết sạch” khiến chỉ trong hơn hai giờ đồng hồ, chúng đã giết hại dã man gần 70 thường dân vô tội của thôn Trường Khánh (ngày nay là Khánh Giang và Trường Lệ), xã Hành Tín, Nghĩa Hành, Quảng Ngãi.

Những nỗi đau rồi sẽ dần trôi vào quá khứ nhưng những thắng cảnh, những dấu tích sẽ còn mãi lưu lại nơi đây. Quảng Ngãi đã có nhiều người thành danh nơi đất Sài thành sôi động, Thăng Long kinh kỳ hoặc những vùng đất phồn hoa đô hội khác nhưng hẳn sẽ không quên những nét đặc biệt rất riêng của mảnh đất quê mình.